Božićna pobuna

Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori (Podgorička skupština) donela je 26. novembra 1918. istorijske odluke da se kralj Nikola i dinastija Petrović Njegoš zbog kapitulacije zbace s crnogorskog prestola i da se Crna Gora ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića, a potom tako ujedinjena stupi u zajedničku državu Srba, Hrvata i Slovenaca. Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca je stvoreno 1. decembra 1918. godine.Time su konačno srušeni snovi kralja Nikole Petrovića da postane novi car Dušan, jer je svesrpski pa potom i jugoslovenski tron preuzela dinastija Karađorđević. Kralj Nikola je iz Nejia kod Pariza očajavao nad sudbinom Crne Gore, koja je, prema njegovim rečima, „prva razvila zastavu svoju sa Dušanovim bijelim orlom”. Međutim, saveznici mu više nisu verovali. Kapitulirao je, njegova vojska je u januaru 1916. položila oružje i Kraljevina Crna Gora je, što se njih ticalo, tada prestala da postoji.

Iluzije kralja Nikole i nekih njemu najbližih ljudi da Crna Gora može biti Pijemont srpstva bile su pretenciozne. Bilo bi apsurdno pomisliti da se njegov apsolutizam i serdarski sistem mogu proširiti na Kraljevinu Srbiju kao parlamentarnu demokratiju. Takva Crna Gora je, piše Jovan Cvijić, morala da završi svoju srpsku državnu misiju, a veliku čast u toj borbi niko joj nije mogao osporiti.No, Nikola Petrović nije odustajao. Njegova vlada u emigraciji propagandno je tumačila srpsko i jugoslovensko ujedinjenje na prostoru Crne Gore kao „srbijansku aneksiju” i „srbijansku okupaciju”. Nisu hteli da razumeju želju većine naroda Crne Gore – najčešće poznatih kao „bjelaši” – koja je oličena u odlukama Podgoričke skupštine. Oni nisu razumeli ni proces koji se odvijao širom Evrope, kada je razgrađivan stari a izgrađivan novi evropski, odnosno svetski poredak, na novoustanovljenim skupštinama i zborovima.

U početku, pošto je stvoreno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, kralj Nikola je nastavio da srbuje i hvali jugoslovensku ideju. Uporedo s tim, njemu naklonjeni ljudi radili su s italijanskim agenturama na podrivanju srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja. Nikolina vlada u emigraciji je to prihvatala s odobravanjem. Italijani su u decembru 1918. počeli da šalju novac Nikolinim pristalicama u Crnoj Gori kako bi organizovali pobunu protiv novostvorene jugoslovenske države.

Pobunjenici, poznati kao „zelenaši”, 2. januara 1919. opkolili su Cetinje, a doživeli su poraze kod Rijeke Crnojevića, Virpazara, Nikšića i Podgorice. Borbe na Cetinju su počele 6. januara, na Badnji dan. Jugoslovenska vojska i bjelaši su potukli zelenaše, a pobuna je do 9. januara 1919. ugušena. Tokom tih sukoba, zelenaši i bjelaši su jedni nad drugima činili zločine, katkad brutalne, karakteristične za prostor na kojem se sukob odigravao. U tim obračunima bilo je dosta ličnih razmirica, osveta i banditizma.

Pobuna je doživela fijasko, pored ostalog, i zbog toga što su italijanske agenture svojim vlastima slale lažnu sliku o brojnosti pristalica kralja Nikole, koje su u pobunu stupile kroz suštu improvizaciju, pa su čak i u Nikolinoj vladi to smatrali „ludačkim poduhvatom”. Pobunjenici su brojali između tri i pet hiljada ljudi i bili nejaki za Jadranske trupe jugoslovenske vojske i znatno brojnije pristalice bezuslovnog ujedinjenja.S druge strane, te iste italijanske agenture su ubeđivale pobunjenike u suštinsku podršku Italije, koja, međutim, nikada nije usledila. Italijani nisu želeli da se zameraju ratnim saveznicima pred održavanje mirovne konferencije u Parizu. Italija se kasnije ograđivala od Božićne pobune u čijoj je organizaciji učestvovala.
Ni cilj pobunjenika nije bio do kraja jasan, osim što su tražili ukidanje odluka Podgoričke skupštine i odlazak „srbijanske vojske” iz Crne Gore, potpuno bez osećaja da je vojska Kraljevine Srbije zajedno sa saveznicima oslobodila Crnu Goru od austrougarske okupacije i da je većina naroda želela bezuslovno ujedinjenje sa Srbijom. Pritom, neki pobunjenici su bili za „vaspostavljanje” nezavisne Kraljevine Crne Gore koja bi posle trebalo da odluči kojim će putem poći, a neki su bili za ulazak Crne Gore u jugoslovensku zajednicu sa svojom dinastijom prema konfederalnom ili federalnom modelu. I jedno i drugo bilo je naivno.

Crnogorski pobunjenici, zelenaši, bili su Srbi isto kao i bjelaši koji su branili novouspostavljeni poredak. Kada je reč o zelenašima, politički organizator Božićne pobune Jovan Plamenac govorio je 1920. da je Srbija htela da „za račun Karađorđevića, zavojuje onu srpsku Crnu Goru, koja je vjekovnim vojničkim pregnućem Srpstvo rodila”. Isto tako vojni lider pobunjenika Krsto Popović je krajem 1919. pisao da je „Crna Gora ona zemlja đe se čuvala i sačuvala iskra slobode Srbinove”. I ostali učesnici Božićne pobune su i nakon njenog gušenja imali izlive srpstva koji su, što se njih tiče, pokazivali superiornost srpske ideje u Crnoj Gori nad srpskom idejom u Srbiji.
Božićna pobuna je, dakle, bila srpsko-srpski sukob, dinastički sukob pristalica Petrovića i Karađorđevića i sukob dve koncepcije srpskog i jugoslovenskog ujedinjenja.

Autor teksta:

dr Aleksandar Raković, viši naučni saradnik, Institut za noviju istoriju Srbije, Beograd

Politika, 7. januar 2019.